Պետօ (Աղեքսանդր Պետրոսեան)
Հայ Յեղափոխականի Ամբողջական, Տիպարը
(1870-1896)
. (Նահատակութեան 113–րդ տարելիցի առթիւ)
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
23 Յունիսին, 1896ին, «Գարահիսար լերան կրծքին՝ նա էլ ընկաւ վիրաւոր. կուրծքը պատռած, սիրտը խոցւած, չար թշնամու գնդակով»…
Այդպէս ծանրօրէ՛ն վիրաւոր, բայց մինչեւ վերջին շունչ կռիւը շարունակելով՝ հարիւրաւոր իր զինակիցների հետ նահատակւեց նաեւ անզուգական Պետոն։ Ամբողջ Յունիս ամիսը, այդ տարի, օրհասական օրեր բաժին հանեց Վան–Այգեստանի եւ ընդհանրապէս Վասպուրական գաւառի հայութեանը։
Կարմիր Սուլթանը վճռել էր արեան մէջ խեղդել հայոց ազգային–ազատագրական շարժմանը՝ զէնք, զինամթերք եւ մարտական ուժ հասցնող արեւելեան սահմանեզրի հայութեանը։ Զէյթունից, Սասունից, Տրապիզոնից եւ Կարինից յետոյ, կարգը եկել էր Վասպուրականի հայութեանը։
Եըլտըզի պալատից արձակւած էր ընդհանուր կոտորածի հրահանգը։ Միայն մէկ ընտրանք ունէր հայութիւնը. անխուսափելի մահւան դէմ կուրծք ցցել, զէնք վերցնել եւ ինքնապաշտպանութեան կռիւ մղել՝ քաջ գիտակցելով, որ անհաւասար ուժերով մի ճակատում կը սպասէր իրեն, ուր ստոյգ մահւան վտանգի դէմ իրեն կը մնար զէնքի ուժով պաշտպանւելու եւ փրկւելու միակ յոյսը։ Եւ տեղի ունեցաւ Վանի առաջին ինքնապաշտպանութիւնը։
Մի ամբողջ շաբաթ հայահոծ Այգեստանը դիմադրեց թրքական կանոնաւոր զօրքին եւ նրան միացած քիւրտդ ասպատակողների գրոհներին։ Մինչ գաւառային շրջանների մէջ, յատկապէս յեղափոխական կազմակերպութիւնից զուրկ գիւղերի պարագային, անզէն հայութիւնը հազարաւորներով կոտորւեցաւ, միւս կողմից՝ Վան–Այգեստանի մէջ, հայ յեղափոխական երեք կուսակցութեանց միացեալ ուժերով մղւած ինքնապաշտպանական կռիւների շնորհիւ, հայութիւնը փրկււեցա ստոյգ կոտորածից։
Բայց ահաւոր էր դաւադրութիւնը եւ եւրոպական մեծ տէրութիւնների հիւպատոսների պիղատոսեան հայեացքի տակ, նոյնիսկ մեղսակցութեամբ, Վանի հայութեան ինքնապաշտպանութեան կռիւը կազմակերպած ու յաջողութեամբ պսակած հայ յեղափոխականներից պահանջւեց հեռանալ շրջանից։
Այդ պահանջին, յատկապէս դուրսից եկած յեղափոխական գործիչների հեռացման յորդորներին, ձայնակցեցին նաեւ նոյնինքն Վանի հայութեան ազգային իշխանութեանց պատասխանատուներն ու ջոջերին։ Եւ հայ յեղափոխականները՝ արմենական Աւետիսեանի, հնչակեան Մարտիկի ու դաշնակցական Պետոյի միացեալ ղեկավարութեամբ, իրենց զէնքերով, հեռացան Վասպուրական աշխարհից՝ սահմանը հատելու եւ Պարսկաստան անցնելու նպատակով։
Բայց թրքական զօրքերը հրահանգ ունէին հետապնդելու նահանջող հայ մարտիկներին եւ կոտորելու նրանց՝ հայկական դիմադրականութեան կորովը ջախջախելու նպատակով։ Նահանջի ճանապարհին եւս հայ յեղափոխականները քաջարի կռիւ մղեցին, մի քանի օր շարունակ յետ մղեցին թրքական զօրքերը ու կարողացան ճեղքել նրանց պաշարման օղակները։
Բայց թրքական զօրքին շարունակ օգնութեան հասան քրդական ցեղախմբերը, որոնցից յատկապէս Մազրիկ ցեղը, Շարաֆ բէկի գլխաւորութեամբ, իսկական պատուհասը դարձաւ արդէն ուժասպառ դարձած եւ զինամթերքից զրկւած հայ յեղափոխականներին։ Եւ այդպէ՛ս, անհաւասար ուժերով մղւած մարտերի մէջ, հարիւրաւոր հայ երիտասարդներ մինչեւ վերջին շունչ կռւեցին ու զոհւեցին։ Եւ այդպէ՛ս, յեղափոխական երգի սրտաճմլիկ բառերով, մինչեւ իր արեան վերջին կաթիլը կռւելով նահատակւեց քաջարի յեղափոխականը՝ ՊԵՏՕ անուն անմահը։
Բայց թրքական զօրքին շարունակ օգնութեան հասան քրդական ցեղախմբերը, որոնցից յատկապէս Մազրիկ ցեղը, Շարաֆ բէկի գլխաւորութեամբ, իսկական պատուհասը դարձաւ արդէն ուժասպառ դարձած եւ զինամթերքից զրկւած հայ յեղափոխականներին։ Եւ այդպէ՛ս, անհաւասար ուժերով մղւած մարտերի մէջ, հարիւրաւոր հայ երիտասարդներ մինչեւ վերջին շունչ կռւեցին ու զոհւեցին։ Եւ այդպէ՛ս, յեղափոխական երգի սրտաճմլիկ բառերով, մինչեւ իր արեան վերջին կաթիլը կռւելով նահատակւեց քաջարի յեղափոխականը՝ ՊԵՏՕ անուն անմահը։
Աւազանի անունը Աղեքսանդր Պետրոսեան էր։ Ծնւել էր Կարսում, 1870–ին, մի չքաւոր ընտանիքի յարկի տակ։ 1890–ին, երբ նոր էր կազմաւորւում Հայ Յեղափոխականների Դաշնակցութիւնը, Պետոն քսանամեայ ուսուցիչ էր Ալեքսանդրապոլի մէջ։ Անմիջապէս միացաւ նորակազմ կուսակցութեան եւ ուղղւեց Թաւրիզ, Իրան, այնտեղից՝ Երկիր անցնելու համար։
Պետն Վան հասաւ 1890–ի վերջերին՝ իբրեւ նէօքար (ծառայ) ծպտւած. ոտքին տրեխներ եւ գլխին՝ բուրդէ փափախ, ինչպէս որ վկայում է «Դրօշակ»ը, 189–6ին, յետ մահու Պետոյին նւիրւած իր առաջնորդող յօդւածով։ Այդպէս աննկատ շրջեց Վասպուրական աշխարհով մէկ։
Մօտից ծանօթացաւ եւ անձամբ իր մորթու վրայ կրեց հայ գեղջուկին բաժին ընկած չքաւոր կեանքի դաժանութիւնն ու կեղեքումները։ Ամբողջ երկու տարի այդպէս գործեց եւ ծայրագոյն գաղտնապահութեամբ, Այգեստանի եւ շրջակայ գաւառների մէջ, եւ դաշնակցական կառոյցների հիմքը դրաւ ։
Մօտից ծանօթացաւ եւ անձամբ իր մորթու վրայ կրեց հայ գեղջուկին բաժին ընկած չքաւոր կեանքի դաժանութիւնն ու կեղեքումները։ Ամբողջ երկու տարի այդպէս գործեց եւ ծայրագոյն գաղտնապահութեամբ, Այգեստանի եւ շրջակայ գաւառների մէջ, եւ դաշնակցական կառոյցների հիմքը դրաւ ։
Եւ ամէն անգամ, որ թուրքերի, քիւրդերի եւ մինչեւ իսկ յեղափոխութիւնից սարսափող հայերի կողմից նկատւած լինելու կասկածը ունենար, Պետոն իր տեսքն ու արհեստը փոխակերպում էր. Դառնում էր փերեզակ կամ բուրդ մանող, բայց անվհատ կը շարունակէր սեփական ժողովրդի լայն խաւերի հետ մօտից շփւելու, յատկապէս երիտասարդներին հասնելու եւ նրանց իր յեղափոխաշունչ ոգով ներգրաւելու ընդյատակեայ աշխատանքի մէջ։
Պետոյի յեղափոխական գործունէութեան դարձակէտը եղաւ 1892–ին իր մասնակցութիւնը ՀՅԴ Առաջին Ընդհանուր Ժողովին, Թիֆլիսի մէջ, որտեղից Վան վերադարձաւ՝ որպէս շրջանի ՀՅԴ լիազօր ներկայացուցիչը եւ արդէն կովկասահայ երիտասարդներից բաղկացած յեղափոխականների սեփական խմբով, զէնքով ու զինամթերքով։
Դաշնակցական գործիչների երկրորդ սերնդի ներկայացուցիչներից՝ Ռուբէն Տէր–Մինասեանը եւ Արամ Մանուկեանը, հետագային գրուած իրենց յուշերի մէջ, վկայակոչելով 1890–ականների սկզբնաւորութեան Վանի եւ ընդհանրապէս Վասպուրականի հայութեան յեղափոխական կազմակերպման մէջ ներդրում ունեցած առաջին գործիչներին, առանձնացնում են եւ յատուկ կարեւորութեամբ են շեշտում Պետոյի ունեցած մեծակշիռ դերակատարութիւնը։
Պահպանողական վանեցիների մէջ յեղափոխական մարտունակութեան ոգին արթնցնելու եւ, մանաւա՛նդ, մեղկ ու սնափառ յեղափոխականներին վանեցիների ունեցած հիասթափաթիւնը յաղթահարելու առումով՝ Պետոն ուղղակիօրէն հրաշք գործեց Վասպուրականի մէջ վեցամեայ իր գործունէութեան շրջանում։ Հայ Յեղափոխականի Ամբողջական Տիպարը եղաւ Պետոն։ Ամէն կարգի զրկանքների դիմացող եւ ամէնա օրհասական պահերին անգամ, իր յեղափոխական ոգեւորութիւնը վառ պահող Հայ յեղափոխականը եղաւ նա։
Պատահաբար չէր, այլ իր նկարագրի ուժով եւ գաղափարական անկոտրում հաւատքի շնորհիւ էր, որ Պետոն կարողացաւ շատ արագ իր շուրջ համախմբել Արմենական եւ Հնչակեան կուսակցութեանց միացած, բայց շուտով հիասթափւած Այգեստանի երիտասարդութեանը։ Այդպիսին եղաւ աննման Վազգէնը (Տիգրան Տէրոյեան), որ դարձաւ Պետոյի աջ բազուկը, իսկ նրա նահատակութենից յետոյ, միեւնոյն ոգով եւ ուղիով շարունակեց նրա սկսած մեծ գործը։
Յեղափոխական ցուցամոլութեան դէմ իր անհաշտ պայքարի եւ խստակեաց ու խստապահանջ վարքուբարքի շնորհիւ էր, նաեւ, որ Պետոն յաջողեց միջ–կուսակցական համերաշխութեան հողը պատրաստել Վասպուրականի հայութեան մէջ։ Նոյնպէս, հայկական յեղափոխութեան արմատաւորման ու ամրապնդման համար, ռազմավարական կարեւորութիւն տւաւ գաւառի եւ հայկական գիւղերի ինքնապաշտպանութեան գործին։
Այդ պատճառով էլ, թէեւ Դաշնակցութիւնը ուշ մտաւ Վան, բայց եղաւ առաջինը, որ զինեց ու մարտականօրէն կազմակերպեց Վասպուրականի գաւառային շրջանները։ Պետոն երկար չապրեց։ Իր անձի օրինակով յեղափոխական շարժում առաջացնող եւ մարտունակ կազմակերպութիւն ստեղծող անզուգական գործիչը հազիւ 26 տարեկան էր, երբ 1896–ի Յունիսի 23–ին, աւելի ստոյգ՝ Յունիս 21–24 երկարած հայ յեղափոխականների նահանջի օրերին, ընկաւ զէնքը ձեռքին, յանուն հայ ժողովրդի ու Երկրի պաշտպանութեան։
Բայց իր մահով Պետոյի սկսած գործը ոչ միայն կանգ չառաւ, այլեւ յաւելեալ թափով ու ոգեւորութեամբ յառաջ մղւեց։
Այդպէս էլ պէտք էր լինէր, որովհետեւ «Գարահիսար լերան կրծքին՝ նա էլ ընկաւ վիրաւոր»… յանուն Հայաստանի ազատութեան եւ հայ ժողովրդի պաշտպանութեան անմնացորդ անձնւիրումի կենդանի, այլեւ գերագոյն օրինակը տալով։
Posts
0 Պատգամ:
Post a Comment