ՏԱՐԵԴԱՐՁՆԵՐ-
Հայեւթուրք Ընդհարումների
Սաստկացումը Անդրկովկասի
Մայրաքաղաք
Թիֆլիսի Մէջ
ՆԱԶԱՐԷԹ ՊԷՐՊԷՐԵԱՆ
Դեկտեմբերի այս օրերին, 104 տարի առաջ, արեւելեան կողմն հայոց աշխարհի, հայեւթուրք ազգամիջեան լարւածութեան եւ արիւնալի ընդհարումների ճգնաժամ էր հայ ժողովուրդի համար։ 1905ի համառուսական առաջին յեղափոխութեան բռնկումի եւ ծաւալումի հետ, Անդրկովկասը արագընթաց քայլերով ընկած էր հակացարական ըմբոստացումների եւ հակայեղափոխական բրտութեանց ոլորապտոյտի մէջ։
Ժողովրդավարական ազատութեանց եւ աշխատաւորական իրաւունքների ձեռքբերման պահանջով՝ գործադուլների եւ ցոյցերի աստիճանաբար ահագնացող ալիքը ամէնուր ոտքի էր հանել ռուս թէ Ցարական Կայսրութեան ենթակայ տարբեր ազգութեանց յեղափոխական ուժերն ու ժողովրդային շարժումները։
Հակադարձաբար, Ցարիզմի հաստատած ոստիկանական պետութիւնը, լծակից ունենալով պահպանողական եւ աջակողմեան ծայրայեղականներին, արեան մէջ խեղդել էր փորձում համատարած ըմբոստացումները։
Յեղափոխական եւ հակայեղափոխական ուժերի այդ ընդհանուր առճակատումը, Անդրկովկասի պարագային, ունեցաւ նաեւ առանձնայատուկ դրսեւորում, որովհետեւ սանձակոտոր մոլեգնութեամբ շարժման մէջ դրաւ ազգամիջեան հակամարտութեանց սեւ ու կարմիր ուրւականը։
Յեղափոխական եւ հակայեղափոխական ուժերի այդ ընդհանուր առճակատումը, Անդրկովկասի պարագային, ունեցաւ նաեւ առանձնայատուկ դրսեւորում, որովհետեւ սանձակոտոր մոլեգնութեամբ շարժման մէջ դրաւ ազգամիջեան հակամարտութեանց սեւ ու կարմիր ուրւականը։
Բազմազգեան համակեցութեան օրրան նկատւած Անդրկովկասը՝ իր ռուս, վրացի, հայ եւ թուրք–թաթար ազգաբնակչութեան խայտաբղէտ խառնարանով, յանկարծ շատ այնկողմ անցաւ յեղափոխական եւ հակայեղափոխական ճամբարների առճակատումից, թատերաբեմ դառնալով ընդհանրապէս ազգամիջեան լարւածութեան եւ յատկապէս հայեւթուրք արիւնալի ընդհարումների։
Ռուսն ու վրացին, հայն ու թուրք–թաթարը բնականաբար ունէին քաղաքակրթական–կրօնական եւ ազգային–հասարակական զարգացման մակարդակի լուրջ տարբերութիւններ, որոնք Անդրկովկասը վերածել էին ազգամիջեան խուլ մրցապայքարի սաղմերով բնորոշւող զգայուն մի միջավայրի։
Ռուսն ու վրացին, հայն ու թուրք–թաթարը բնականաբար ունէին քաղաքակրթական–կրօնական եւ ազգային–հասարակական զարգացման մակարդակի լուրջ տարբերութիւններ, որոնք Անդրկովկասը վերածել էին ազգամիջեան խուլ մրցապայքարի սաղմերով բնորոշւող զգայուն մի միջավայրի։
Ցարական իշխանութիւնները թուրք–թաթար խուժանին զինեցին եւ հայութեան դէմ արձակեցին՝ հակացարական պայքարի դաշտ նետւած յեղափոխական ուժերի բազմազգեան գործակցութիւնը պառակտելու եւ ընկճելու իրենց հաշիւներով։
Իսկ համիտեան բռնակալութիւնը, ցարական Ռուսաստանի ներքին խռովութիւնների ընձեռած «յարմար պահը» օգտագործեց, Անդրկովկասի տարածքին տեղաւորւելու եւ Բաքւի հարստութիւննեի շահագործման մէջ կարկանդակի իր բաժինը ապահովելու ռազմավարութեամբ։
Եւ այդպէ՛ս, 1905ի տարեսկիզբին բռնկեցին հայեւթուրք արիւնալի ընդհարումները, որոնք Բաքււից մինչեւ Նախիջեւան, անցնելով Գանձակից ու Երեւանից, պարբերական բորբոքումներով եւ զինադուլի խախուտ համաձայնութիւններով շարունակւեցին ու ընդլայնեցին մահասփիւռ բախումների իրենց աշխարհագրութեան ծիրը։ Հոկտեմբերին, մասնակի բախումներով, նաեւ Թիֆլիսի վրայ տարածւեցին հայեւթուրք ընդհարումները, բայց կարելի եղաւ Անդրկովկասի մայրաքաղաքից առժամաբար հեռացնել ազգամիջեան բուռն լարւածութեան պայթումը։
Բայց ժամանակը եկաւ ցոյց տալու, որ նոյնինքն Թիֆլիսից հրահրւող հայեւթուրք հակամարտութիւնը ի վերջոյ ամբողջ ուժգնութեամբ պիտի պայթէր Անդրկովկասի կենտրոնի մէջ։
Եւ այդպէ՛ս, 1905ի տարեսկիզբին բռնկեցին հայեւթուրք արիւնալի ընդհարումները, որոնք Բաքււից մինչեւ Նախիջեւան, անցնելով Գանձակից ու Երեւանից, պարբերական բորբոքումներով եւ զինադուլի խախուտ համաձայնութիւններով շարունակւեցին ու ընդլայնեցին մահասփիւռ բախումների իրենց աշխարհագրութեան ծիրը։ Հոկտեմբերին, մասնակի բախումներով, նաեւ Թիֆլիսի վրայ տարածւեցին հայեւթուրք ընդհարումները, բայց կարելի եղաւ Անդրկովկասի մայրաքաղաքից առժամաբար հեռացնել ազգամիջեան բուռն լարւածութեան պայթումը։
Բայց ժամանակը եկաւ ցոյց տալու, որ նոյնինքն Թիֆլիսից հրահրւող հայեւթուրք հակամարտութիւնը ի վերջոյ ամբողջ ուժգնութեամբ պիտի պայթէր Անդրկովկասի կենտրոնի մէջ։
Դեկտեմբերի 6ին, Թիֆլիսի կենտրոնը, թուրք ամբոխը վերստին յարձակումներ գործեց հայերի վրայ, բայց անմիջապէս դէմ յանդիման գտնւեց Նիկոլ Դումանի եւ Համազասպի ղեկավարութեամբ կազմւած հայկական ինքնապաշտպանութեան հարւածող խմբեր, որոնք 9 Դեկտեմբերին պատժական պատասխան քայլերի դիմեցին եւ այդպէ՛ս, օրեր շարունակ, Թիֆլիսըբուռն ընդհարումների թատերաբեմ դարձաւ ։ Մինչեւ նոր տարի՝ 1906ի Յունւար ամսւայ աւարտը Անդրկովկասի մայրաքաղաքը անդորր չունեցաւ։
Հակացարական եւ հակայեղափոխական ուժերու առճակատման բորբոքումների կողքին, թափ առան հայեթուրք արիւնալի բախումները՝ քաղաքական եւ գաղափարական դժւարին ընտրանքների առջեւ կանգնեցնելով ռուս թէ վրացի, հայ թէ թուրք–թաթար բոլոր կուսակցութիւնները։
Եւրոպան եւս ոտքով–գլխով ընկաւ ոլորապտոյտին մէջ՝ նաւթի պաշարներով հարուստ տարածաշրջանից ներս ազդեցութեան գօտիներ հաստատելու բուռն մի մրցապայքար ծաւալելով։ Այդ զարգացումների վերաբերեալ կ՛արժէ առանձին էջ բացել։
Posts
0 Պատգամ:
Post a Comment