Կը Մնա՞ն, Արդեօք, Արծւաբեր Վանքի Գոնէ Փլատակները
Եկեղեցա–ճարտարապետական գեղանի ու վերերկրային յօրինւածքները դարեր շարունակ զարդարել են պատմական Հայաստանը:
Բարձրադիր վայրերում կառուցւած համալիրները, հոգեւոր կենտրոններն ու սրբատեղիները յօրինւած են այնպիսի տաղանդով, որ կարծես փորւած են ժայռի մէջ, ձուլւած բնութեանն ու երկնքին, կամ էլ ասես երկնքից են իջեցւել ու դրւել ի վերուստ նախասահմանւած տեղում:
Մեր քարեղէն հրաշքներն, անգամ աւերւած ու կիսաքանդ, այսօր էլ իրենց վեհութեամբ ու առինքնող գեղեցկութեամբ հիացմունք ու խոնարհում են առաջացնում, թէկուզ հեռու մեզանից, ինչ-որ գծւած սահմաններից այն կողմ, բայց միշտ անթեղւած մեր ու մեր սերունդների հոգու` սահմաններ չճանաչող քարտէզներում:
1894-1896-ին եւ 1915-1923-ին թուրք բարբարոսները ոչ միայն ոչնչացրին մէկ ու կէս միլիոն խաղաղ հայ բնակչութեան, այլեւ իւրացրին նրանց հողն ու ողջ ունեցւածքը, երգն ու զրոյցը: Կորան բազմաթիւ ձեռագիր մատեաններ, ինչպէս նաեւ կործանւեցին անկրկնելի տաճարներ, կոթողներ, վանքեր ու սրբատեղիներ, ոչնչացրին այն ամէնը, ինչ վկայում էր հայ ժողովրդի գոյութեան մասին եւ իր վրայ կրում էր Մեսրոպեան տառերը:
Օսմանեան թուրքերը շատ լաւ էին հասկանում, որ պէտք է ոչնչացնել հայ ժողովրդի յուշարձանները` վանքերն ու եկեղեցիները` նրա ստեղծագործ տաղանդի ոգին: Հայկական վանքերի ու եկեղեցիների, պատմա–ճարտարապետական յուշարձանների աւերումը, հայկական մեծարժէք ձեռագրերի ոչնչացումը մեծ հարւած էր ոչ միայն հայ եկեղեցուն, հայ ժողովրդին, հայկական մշակոյթին, այլեւ համաշխարհային մշակոյթին ու գիտութեանը:
Այո, յատկապէս շատ են պատմական Հայաստանի արեւմտեան մասում մնացած կոթողները, որոնք այսօր մասամբ իւրացւել են նւաճողների կողմից: Քաղաքական, տուրիստական ու այլ նկատառումներից ելնելով` այսօր վերանորոգւում կամ պահպանւում են դրանց չնչին մասը միայն, իսկ մնացածը մատնւած է աւերումի, կործանման ու ոչնչացման:
Որոշ յուշարձանների մասին լռում են նաեւ հայկական աղբիւրները. դրանք կամ ուսումնասիրւած չեն, կամ դրանց մասին կցկտուր տեղեկութիւններ կան` հիմնւած աւանդոյթների կամ բանահիւսութեան վրայ: Իսկ որ ամենաամօթալի է` դեռեւս ամբողջութեամբ հաշւառւած ու ուսումնասիրւած չեն անգամ Արեւելեան Հայաստանի ճարտարապետական կոթողները, ուր մնաց թէ` Արեւմտեան Հայաստանինը: Արժանին պէտք է մատուցել բոլոր այն ուսումնասիրողներին, որոնց շնորհիւ մենք կարող ենք ասել, որ գոնէ հաշւառւել ու հնարաւորինս ուսումնասիրւել են մինչ օրս մնացած բազում կառոյցների բեկորները:
Չուսումնասիրւած ու մշակութային ժառանգութեան մէջ չներառւած այդ հարիւրաւոր կառոյցներից մէկն էլ Արծւաբեր վանքն է` անցեալի իր պատմութեամբ, աւանդոյթով, ճարտարապետութեամբ, խորհրդաւոր խցերով:
Արծւաբեր վանքը (Ալթըն Սաչ) գտնւում է Վանի Էրճիշ գաւառի Սալմանաղա գիւղում, ծովահայեաց բլրի վրայ: Այն 13-րդ դարի կառոյց է: Ըստ աւանդոյթի, այստեղ են պահւել Թովմաս առաքեալի մասունքները: 1671թ. կատարւած վերանորգման ընթացքում արեւմտեան հատւածում աւելացւել է ժամատունը: 18-րդ դարի վերջում վանքն աւերւել ու թալանւել է, սակայն կանգուն էր մինչեւ անցեալ դարասկիզբ: Իսկ ներկայումս մնացել են վանքի փլատակները միայն: Կան տեղեկութիւններ, որ սրբատեղին նախաքրիստոնէական շրջանում պատկանել է արեւորդիներին, ապա վերածւել հայկական եկեղեցու:
Ինչպէս տարածաշրջանի մի շարք եկեղեցիներ, այն եւս մշակությաին ժառանգութեան պահպանման ցուցակում գրանցւած չէ: «Ակոս» թերթին տւած հարցազրոյցում Վանի մշակոյթի եւ զբօսաշրջութեան նախարար Զեքի Թաշթայջն ասում է, որ վանքը, չունենալով որեւէ գրանցում, մինչ օրս չի ենթակւել ուսումնասիրութեան:
Արծւաբեր վանքի մասին հայկական աղբիւրներում երկար պրպտումներիս արդիւնքում որեւէ ուսումնասիրութեան կամ գրառումի չհանդիպեցի, իսկ թուրքական աղբիւրները լեփ-լեցուն էին սխալ, թերի կամ թուրքայնացւած տեղեկութիւններով:
Այս ամէնի կողքին քիչ թէ շատ հաւաստի տեղեկութիւններ կարող են տալ թերեւս գիւղի բնակիչները, որոնց յիշողութեան մէջ դեռեւս թարմ են մնացել անցեալ դարասկզբի իրողութիւնները, որոնց արդիւնքում էլ վանքը վերածւեց իսկական աւերակի:
Գիւղացիները պատմում են, որ վանքը քանդւել է պաշտօնական հրամանով. Դելիչայի ոստիկանական զօրքերի պահակակէտի կառուցման նպատակով: Քանդելու գործընթացը յանձնարարւել է բնակիչներին, իսկ երբ որեւէ մէկը ըմբոստացել է` դաժանօրէն պատժի է ենթարկւել: Աւերակների մնացուկները քանդւել ու թալանւել են հետագայում տեղի հասարակ բնակիչների կողմից` առանց որեւէ պաշտօնական հրամանի, իսկ սրբատաշ քարերը գործածւել են գիւղացիների կողմից տարբեր նպատակների` անգամ կովերի առաջ լցնելու համար: Այս ամէնի մասին գիտի ամէն մի գիւղացի, իսկ վանքի իրական պատմութիւնն ու յուշարձանի պահպանումը թողնենք ճարտարագէտներին. գուցէ մի օր այն եւս կարժանանայ ուշադրութեան ու լրջօրէն կուսումնասիրւի:
Մեր քարեղէն հրաշքներն, անգամ աւերւած ու կիսաքանդ, այսօր էլ իրենց վեհութեամբ ու առինքնող գեղեցկութեամբ հիացմունք ու խոնարհում են առաջացնում, թէկուզ հեռու մեզանից, ինչ-որ գծւած սահմաններից այն կողմ, բայց միշտ անթեղւած մեր ու մեր սերունդների հոգու` սահմաններ չճանաչող քարտէզներում:
1894-1896-ին եւ 1915-1923-ին թուրք բարբարոսները ոչ միայն ոչնչացրին մէկ ու կէս միլիոն խաղաղ հայ բնակչութեան, այլեւ իւրացրին նրանց հողն ու ողջ ունեցւածքը, երգն ու զրոյցը: Կորան բազմաթիւ ձեռագիր մատեաններ, ինչպէս նաեւ կործանւեցին անկրկնելի տաճարներ, կոթողներ, վանքեր ու սրբատեղիներ, ոչնչացրին այն ամէնը, ինչ վկայում էր հայ ժողովրդի գոյութեան մասին եւ իր վրայ կրում էր Մեսրոպեան տառերը:
Օսմանեան թուրքերը շատ լաւ էին հասկանում, որ պէտք է ոչնչացնել հայ ժողովրդի յուշարձանները` վանքերն ու եկեղեցիները` նրա ստեղծագործ տաղանդի ոգին: Հայկական վանքերի ու եկեղեցիների, պատմա–ճարտարապետական յուշարձանների աւերումը, հայկական մեծարժէք ձեռագրերի ոչնչացումը մեծ հարւած էր ոչ միայն հայ եկեղեցուն, հայ ժողովրդին, հայկական մշակոյթին, այլեւ համաշխարհային մշակոյթին ու գիտութեանը:
Այո, յատկապէս շատ են պատմական Հայաստանի արեւմտեան մասում մնացած կոթողները, որոնք այսօր մասամբ իւրացւել են նւաճողների կողմից: Քաղաքական, տուրիստական ու այլ նկատառումներից ելնելով` այսօր վերանորոգւում կամ պահպանւում են դրանց չնչին մասը միայն, իսկ մնացածը մատնւած է աւերումի, կործանման ու ոչնչացման:
Որոշ յուշարձանների մասին լռում են նաեւ հայկական աղբիւրները. դրանք կամ ուսումնասիրւած չեն, կամ դրանց մասին կցկտուր տեղեկութիւններ կան` հիմնւած աւանդոյթների կամ բանահիւսութեան վրայ: Իսկ որ ամենաամօթալի է` դեռեւս ամբողջութեամբ հաշւառւած ու ուսումնասիրւած չեն անգամ Արեւելեան Հայաստանի ճարտարապետական կոթողները, ուր մնաց թէ` Արեւմտեան Հայաստանինը: Արժանին պէտք է մատուցել բոլոր այն ուսումնասիրողներին, որոնց շնորհիւ մենք կարող ենք ասել, որ գոնէ հաշւառւել ու հնարաւորինս ուսումնասիրւել են մինչ օրս մնացած բազում կառոյցների բեկորները:
Չուսումնասիրւած ու մշակութային ժառանգութեան մէջ չներառւած այդ հարիւրաւոր կառոյցներից մէկն էլ Արծւաբեր վանքն է` անցեալի իր պատմութեամբ, աւանդոյթով, ճարտարապետութեամբ, խորհրդաւոր խցերով:
Արծւաբեր վանքը (Ալթըն Սաչ) գտնւում է Վանի Էրճիշ գաւառի Սալմանաղա գիւղում, ծովահայեաց բլրի վրայ: Այն 13-րդ դարի կառոյց է: Ըստ աւանդոյթի, այստեղ են պահւել Թովմաս առաքեալի մասունքները: 1671թ. կատարւած վերանորգման ընթացքում արեւմտեան հատւածում աւելացւել է ժամատունը: 18-րդ դարի վերջում վանքն աւերւել ու թալանւել է, սակայն կանգուն էր մինչեւ անցեալ դարասկիզբ: Իսկ ներկայումս մնացել են վանքի փլատակները միայն: Կան տեղեկութիւններ, որ սրբատեղին նախաքրիստոնէական շրջանում պատկանել է արեւորդիներին, ապա վերածւել հայկական եկեղեցու:
Ինչպէս տարածաշրջանի մի շարք եկեղեցիներ, այն եւս մշակությաին ժառանգութեան պահպանման ցուցակում գրանցւած չէ: «Ակոս» թերթին տւած հարցազրոյցում Վանի մշակոյթի եւ զբօսաշրջութեան նախարար Զեքի Թաշթայջն ասում է, որ վանքը, չունենալով որեւէ գրանցում, մինչ օրս չի ենթակւել ուսումնասիրութեան:
Արծւաբեր վանքի մասին հայկական աղբիւրներում երկար պրպտումներիս արդիւնքում որեւէ ուսումնասիրութեան կամ գրառումի չհանդիպեցի, իսկ թուրքական աղբիւրները լեփ-լեցուն էին սխալ, թերի կամ թուրքայնացւած տեղեկութիւններով:
Այս ամէնի կողքին քիչ թէ շատ հաւաստի տեղեկութիւններ կարող են տալ թերեւս գիւղի բնակիչները, որոնց յիշողութեան մէջ դեռեւս թարմ են մնացել անցեալ դարասկզբի իրողութիւնները, որոնց արդիւնքում էլ վանքը վերածւեց իսկական աւերակի:
Գիւղացիները պատմում են, որ վանքը քանդւել է պաշտօնական հրամանով. Դելիչայի ոստիկանական զօրքերի պահակակէտի կառուցման նպատակով: Քանդելու գործընթացը յանձնարարւել է բնակիչներին, իսկ երբ որեւէ մէկը ըմբոստացել է` դաժանօրէն պատժի է ենթարկւել: Աւերակների մնացուկները քանդւել ու թալանւել են հետագայում տեղի հասարակ բնակիչների կողմից` առանց որեւէ պաշտօնական հրամանի, իսկ սրբատաշ քարերը գործածւել են գիւղացիների կողմից տարբեր նպատակների` անգամ կովերի առաջ լցնելու համար: Այս ամէնի մասին գիտի ամէն մի գիւղացի, իսկ վանքի իրական պատմութիւնն ու յուշարձանի պահպանումը թողնենք ճարտարագէտներին. գուցէ մի օր այն եւս կարժանանայ ուշադրութեան ու լրջօրէն կուսումնասիրւի:
ՎԵՐԱ ՍԱՀԱԿԵԱՆ
Օգտագործւած լուսանկարը չի պատկանում Արծւաբեր Վանքին–Վ.
Posts
0 Պատգամ:
Post a Comment