ՏՐԱՄԱԳԻԾ

Հոկտեմբերի 10ին Ցիւրիխում Հայ-թուրքական արձանագրութիւնների ստորագրումից յետոյ բոլորի հայեացքները ուղղուած էին երկու երկրների խորհրդարաններին: Ինչպէ՞ս են կայանալու քննարկումները, ի՞նչ որոշում են կայացնելու հայ եւ թուրք պատգամաւորները:

Մինչ թուրքական կողմը շարունակում էր տարբեր մակարդակներով յայտարարութիւններ հնչեցնել, որտեղ անթաքոյց կերպով խօսել նախապայմանների լեզուով, թուրք պատգամաւորները սովորութեան համաձայն շարունակում էին քննադատել սեփական կառավարութեանը, այնպէս, ինչպէս ժամանակին քննադատում էին նրան, թէ ինչու Ստամբուլում երրորդ կամուրջն է կառուցում. հայկական կողմը շարունակում էր պաշտպանուել:

Հայ պաշտօնեաները կոչ էին անում չհաւատալ թուրքական յայտարարութիւններին, իսկ արձանագրութիւնները պաշտպանող պատգամաւորները սփոփում էին, թէ նախապայմաններ չկան եւ իրենք էլ դրանք կը վաւերացնեն, թուրքերից յետոյ:
Դաւութօղլու եւ Մամեդեարով յարգանքի տուրք կը մատուցեն Պաքուի Նահատակաց ծառուղիի վրայ գտնուող յուշարձանին Հոկտեմբեր 20ին Թուրքիան սկսեց պաշտօնական գործընթացը:

Այդ օրը Թուրքիայի ազգային անվտանգութեան խորհուրդը նախագահ Գիւլի ղեկավարութեամբ գումարեց հերթական նիստը, որի քննարկումները տեւեցին 7 ժամ 40 րոպէ: Ինչ ասուեց, խօսուեց, քննարկուեց այնտեղ յայտնի չէ, հրապարակուեց միայն կարճ հաղորդագրութիւն, ուր այնուամենայնիւ, ամէն ինչ կրկին պայմանաւորուած էր Լեռնային Ղարաբաղի խնդրով: Յայտարարութիւնն ասում էր. «Նիստի օրակարգում կարեւորուել են Հարաւային Կովկասում նկատուող զարգացումները՝ մասնաւորապէս, քննարկուել են Ադրբեջանի եւ Հայաստանի միջեւ Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտութեան կարգաւորման շուրջ ջանքերը: Հոկտեմբերի 10ին Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ ստորագրուած Արձանագրութիւնների շրջանակներում, Թուրքիան կը շարունակի ջանքեր գործադրել տարածաշրջանում խաղաղութիւն, կայունութիւն, համագործակցութիւն եւ վստահութիւն հաստատելու ուղղութեամբ»: Հոկտեմբերի 21ին հերթն արդէն Թուրքիայի խորհրդարանինն էր, ուր Մէջլիսի խորհրդի առաջ քսան րոպէանոց ելոյթով հանդէս եկաւ Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարար Ահմեդ Դաւութօղլուն: Եթէ նրա նախկինում արուած յայտարարութիւնները, մեծ ցանկութեան դէպքում անգամ, հայ հանրութիւնը կարող էր հաշուի չառնել, իսկ Հայաստանի խորհրդարանի պատգամաւորները, ծանօթանային, ապա սեփական երկրի խորհրդարանում, ուր քուէարկութեամբ վճռուելու է արձանագրութիւնների ճակատագիրը, Դաւութօղլուի խօսքերը անհնար է անուշադրութեան մատնել: Յատկապէս այնպիսի ելոյթ, որն ունեցաւ թուրք արտգործնախարարը: Հաւատալով անգամ բոլոր վստահեցումներին, թէ արձանագրութիւններում նախապայմաններ չկան, անհնար է չտեսնել, չլսել այն բոլոր նախապայմանները, վտանգները, որ հրապարակեց Դաւութօղլուն Թուրքիայի խորհրդարանում: Դաւութօղլուն խաղաղասիրական տօնով բարձրաձայնում է այն երեք նպատակները, որ ունեցել է Թուրքիան բանակցութիւններում. «Մենք մի քանի տարի առաջ արդէն աշխատելով Կովկասում, փորձեցինք երեք հիմնական գաղափար առաջ քաշել:

Մէկ. Թուրքիայի եւ Հայաստանի հանրապետութիւնների միջեւ, այսինքն այն պետութիւնների, որոնք ապրում են իրար կողքի ու դեռ կ՛ապրեն, ստեղծել բարիդրացիական յարբերութիւններ, միւս հարեւանների նման: Ինչպէս գիտէք, մենք ստեղծել ենք նման յարբերութիւններ Իրաքի եւ Սիրիայի հետ:
Մեր երկրորդ նպատակը ոչ միայն տարածաշրջանում, այլեւ հարիւրաւոր տարիներ շարունակ լաւ յարաբերութիւններ ունեցած հայ եւ թուրք ժողովուրդների միջեւ խաղաղութեան ստեղծումն է:

Աւելին, Ամերիկայում, Ֆրանսիայում, Լոս-անջելեսում ապրող հայերի եւ թուրքերի միջեւ ստեղծել երկխօսութիւն, վերացնելով նախկին ցաւերի վրայ հիմնուած մթնոլորտը, ստեղծել առողջ մի մթնոլորտ իրենց շփման համար: Երրորդ նպատակը, Հայաստանի եւ Ադրբեջանի հակամարտութիւնը լուծել համաշխարհային իրաւունքի եւ Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականութեան հիման վրայ եւ միջազգային կառոյցների որոշումներին համապատասխան լուծմանը աջակցելը: Այս երեք գործընթացները փոխկապակցուած են միմեանց հետ:

Այս երեքից մէկն ընդունելը, չի նշանակում, որ պէտք է անտեսել միւսը: Ես յետոյ կը բացատրեմ փոխկապակցուածութեան մանրամասները»: Անտեսենք այն յայտարարութիւնը, թէ Հայաստանի հետ յարաբերութիւնների նախաձեռնողը Թուրքիան է, որի մասին ասում է Դաւութօղլուն: Դա արդէն երկրորդական հարց կարելի է դիտել:

Դաւութօղլուն խորհրդարանում խօսում է երեք նպատակների մասին՝ 1. Միջպետական յարաբերութիւնների հաստատում, այլ երկրների նման 2. Հայ եւ թուրք ժողովուրդների, այդ թւում անգամ սփիւռքահայերի հետ երկխօսութեան հաստատում. ուշադրութիւն՝ այս բառերը Դաւութօղլուինն ե՜ն «վերացնելով նախկին ցաւերի վրայ հիմնուած մթնոլորտը, ստեղծել առողջ մի մթնոլորտ իրենց շփման համար»:

Վերացնել ներկայ մթնոլորտը, ոչ՝ պատճառները 3. Հայ-ադրբեջանական յարաբերութիւնների հաստատում Դաւութօղլուն շտապում է շեշտել, որ այս երեքը պէտք է լուծուեն միասնաբար, քանի որ նրանք փոխկապակցուած են: Այժմ իւրաքանչիւր կէտի շուրջ նրա մեկնաբանութիւնները: